1. Wstęp.
Coraz częściej rodzice zadając sobie pytanie: „Czy moje dziecko jest twórcze?” Pytanie jest zrozumiałe, bo każdy rodzic chce, aby jego dziecko było otwarte na świat, myślące nieschematycznie, charakteryzujące się bogatą inwencja twórczą. Często pada tez pytanie, czy szkoła sprzyja rozwijaniu aktywności twórczej.
Wszystkie dzieci rodzą się z mniejszym lub większym potencjałem twórczym. Ważne jest, aby stworzyć dziecku takie warunki, które sprzyjają twórczemu myśleniu i działaniu tak, aby ten potencjał się rozwijał.
Podstawowym celem kształcenia i wychowania jest harmonijny i w miarę możliwości wszechstronny rozwój osobowości dzieci i młodzieży.
Aby taki cel osiągnąć, opracowano lekcje twórczości, których realizacja powinna przyczynić się do bardziej harmonijnego rozwoju osobowości uczniów.
Wychowanie i kształcenie twórcze stwarza dziecku warunki do uczenia się, bez strachu pozwala wyjść poza schematy w myśleniu i działaniu.
Sprzyja również rozwijaniu zdolności dzieci, kształci myślenie twórcze, pomaga w odkrywaniu własnych możliwości, budzi ciekawość poznawczą, ułatwia realizacje własnych pomysłów. Ukształtowana dzięki konkretnym oddziaływaniom postawa twórcza może przejawiać się nie tylko w działaniach artystycznych, ale także w działaniach organizatorskich i wykonawczych. Możliwości twórcze podlegają treningowi, można je rozwijać i udoskonalać poprzez dobór odpowiednich technik.
W swojej pracy przedstawię techniki stymulujące wyobraźnię twórczą u dzieci. Techniki te wzbogacają intelekt uczniów, uczą szukania konsekwencji, przewidywania następstw, tworzenia niezwykłych określeń słownych, powodują, że uczniowie są w stanie generować obrazy umysłowe cechujące się dużą klarownością i oryginalnością. Dzięki odpowiednio dobranym ćwiczeniom dzieci potrafią kojarzyć ze sobą odległe zjawiska i fakty, chętnie podejmują ryzyko rozwiązując problemy trudne lub nowe, lubią zgadywać, spekulować intelektualnie, biorą w swym myśleniu pod uwagę zmysłowy a nie tylko pojęciowy i abstrakcyjny wymiar rzeczywistości.
1.Twórczość.
Klasyczna definicja twórczości Steina brzmi: „twórczość to proces prowadzący do nowego wytworu, który jest akceptowany jako użyteczny lub do przyjęcia dla pewnej grupy ludzi w pewnym okresie”.( Nęcka,2002 str17)
Zgodnie z tą definicją twórczość to zdolność do wytwarzania czegoś nowego, innowacyjnego i wartościowego. W psychologii humanistycznej pojawił się jednak pogląd, że może istnieć twórczość bez wytwarzania dzieł. E. Fromm, C. Rogers i A. Maslow traktowali twórczość jako wartość nadająca sens ludzkiemu życiu. Maslow wprowadził pojecie twórczości w zakresie samorealizacji (Nęcka,2002). Według niego osoba, która ciągle się rozwija, samorealizuje się, jest szczęśliwa a przez to jest bardziej kreatywna.
Maslow wyróżnia dwa rodzaje twórczości:
1.Twórczość pierwotna, która polega na spontanicznej, pozbawionej wysiłku aktywności człowieka, przejawiającej się w zwykłych sprawach życiowych, życiowych chwilach inspiracji, zaciekawienia, natchnienia. Taka twórczość jest cechą wielu ludzi, nie znajduje jednak odzwierciedlenia w wybitnych osiągnięciach twórczych.
2.Twórczość wtórna, która jest oparta na specjalnych uzdolnieniach i talentach, wymaga wysiłku, pracowitości, cierpliwości i samodyscypliny. Taka twórczość znajduje wyraz w wytworach o dużej wartości naukowej, artystycznej spełniających ostre kryteria w danej dziedzinie.
Istnieje jeszcze jeden rodzaj twórczości, który łączy powyższe. Maslow określa ją jako twórczość zintegrowaną. To właśnie twórczości zintegrowanej zawdzięczamy wielkie dzieła sztuki, wybitne wynalazki i odkrycia naukowe.
Psychologowie poznawczy weryfikują twórczość według następujących kryteriów:
1. nowość produkt myśli zasługuje na miano twórczego, jeśli jest nowy w sensie obiektywnym, tzn. nie istniał wcześniej,
2. użyteczność i wartość społeczna- dany wytwór może być uznany za twórczy, jeśli jest społecznie wartościowy i użyteczny,
3. oryginalność- dzieło jest twórcze, jeśli jest rzadko spotykane, łączy ze sobą odległe skojarzenia, jest niebanalne,
4. trafność- wytwór zaspakaja jakąś potrzebę (materialną bądś intelektualną), jest sensowny, ma określone znaczenie.
Edward Nęcka proponuje trzy grupy kryteriów twórczości(Nęcka, 2002,str32):
1.Cechy wytworu
– trafność,
– oryginalność,
– niezwykłość,
– konieczność,
– wartość estetyczna.
2. Reakcja psychiczna odbiorcy
– „skuteczne zdziwienie”,
– początkowa nieufność,
– efekt powtórnej oceny,
– „Nigdy bym na to nie wpadł”
– „Tak bym właśnie zrobił”
3. Cechy procesu myślenia
– ruchliwość,
– synteza,
– aktywny stosunek do tworzenia,
– przełamanie bloku mentalnego,
– działanie w sytuacji niedoboru.
Zmianę w podejściu do twórczości spowodował Guilford, który opracował rozbudowany model intelektu człowieka, uwzględniający całość zdolności intelektualnych. Każdą z tych zdolności można rozpatrywać w trzech aspektach:
● operacji umysłowych,
● treści będących przedmiotem tych operacji,
● wytworów.
Wśród operacji intelektualnych Guilford wyróżnia operacje myślenia konwergencyjnego i operacje myślenia dywergencyjnego. (Nęcka,2002).
Myślenie konwergencyjne, czyli inaczej zbieżne; są to operacje umysłowe wykonywane w sytuacjach problemowych, które maja w zasadzie jedno rozwiązanie, jedną odpowiedź (większość zadań matematycznych, testów wiadomości, jakie stosuje się w szkole ma właśnie taki charakter),
Myślenie dywergencyjne, czyli inaczej otwarte; są to operacje intelektualne wykonywane podczas rozwiązywania problemów o wielu rozwiązaniach, jest to generowanie licznych pomysłów na rozwiązanie tego samego problemu.
Guilford rozróżnia trzy kryteria myślenia dywergencyjnego:
1. płynność myślenia: jest to wytwarzanie w krótkim czasie wielu pomysłów. Im większa jest zdolność do wytwarzania pomysłów tym większe prawdopodobieństwo pojawienia się trafnego rozwiązania. Autor wyróżnia kilka rodzajów płynności:
a) płynność słowną
b) płynność ideacyjną
c) płynność skojarzeniową (Nęcka,2002,str27)
2. giętkość myślenia: jest to zdolność do wytwarzania jakościowo różnych pomysłów i zmiany kierunku poszukiwań. Rozróżniamy giętkość:
– spontaniczną,
– adaptacyjną.
3. oryginalność myślenia: jest to zdolność do wytwarzania i dostrzegania nowych, niezwykłych, niepowtarzalnych rozwiązań.
2. Proces twórczy.
Procesem twórczym nazywamy „proces psychiczny prowadzący do wytworzenia nowej i wartościowej idei”(Nęcka, 2002,str35)
Istnieje wiele koncepcji procesu twórczego.
Jedną z nich jest asocjacyjna koncepcja procesu twórczego, jaką przedstawił Mednick
(Nęcka,2002). Swoją teorię oparł na mechanizmie odległego kojarzenia, czyli łączeniu dwóch występujących oddzielnie idei.
Kolejna koncepcja to podejście postaciowe (Gestalt).W tej koncepcji proces twórczy jest rozumiany jako „dążenie do zmiany struktury sytuacji problemowej”(Nęcka,2002)
Koncepcja ta opiera się na pojęciu wglądu, jako nagłej zmiany struktury sytuacji problemowej dzięki dostrzeżeniu ukrytych związków między elementami.
W tej teorii istotną rolę odgrywa również pojęcie myślenia produktywnego, czyli proces przynoszący nowe efekty.
Zwolennicy behawiorystycznej szkoły określają twórczość jako proces nowych form zachowania (Nęcka, 2002,str43). Unikają oni jednak słowa twórczość, a używają takich zwrotów jak oryginalność, nowość, produktywność.
# Rozumowanie dedukcyjne
# Rozumowanie indukcyjne
# Metaforyzowanie,
# Dokonywanie skojarzeń,
# Abstrahowanie
# Dokonywanie transformacji.
Jeśli jednostka przejawia wysoki poziom w dokonywaniu wyżej wymienionych operacji, to możemy powiedzieć, że jest ona twórcza.
Za podstawowe składniki procesu twórczego uznaje się procesy poznawcze: uwaga, pamięć, myślenie, spostrzeganie, kategoryzowanie, wyobraźnia i wyobrażenia.
W kolejnym rozdziale zajmę się procesami wyobraźni i wyobrażeniami, które odgrywają znaczącą rolę w myśleniu twórczym.
3. Wyobraźnia twórcza.
Duże znaczenie dla rozwoju wyobraźni człowieka ma okres dzieciństwa, w którym w czasie zabaw z konkretnymi obiektami, a później ich wyobrażeniami kształtują się umiejętności w zakresie tworzenia obrazów.
Rozwój wyobraźni związany jest z jakością i ilością spostrzeżeń oraz przeżytych doznań. Wyobraźnia rozwija się w wyniku mimowolnego i świadomego zdobywania doświadczeń, uczenia się i kształcenia (Vygotski, 1982,1984).
Wyobraźnia twórcza związana jest z wytwarzaniem obiektów lub idei, które posiadają cechy nowości. Zatem problem wyobraźni twórczej powinien być rozpatrywany zarówno w kontekście rozwoju procesów poznawczych jak i twórczej aktywności jednostki.
Aby zrozumieć, co to jest wyobraźnia twórcza, proponuję przyjąć definicję wyobraźni, jaką podaje T. Maruszewski: „Wyobraźnia jest zdolnością do tworzenia wyobrażeń, a w szczególności wyobrażeń twórczych. Ktoś, kto ma bogatą wyobraźnię, potrafi tworzyć obrazy przedmiotów, z którymi nigdy się nie zetknął. Ta zdolność jest wykorzystywana przez człowieka w sposób intencjonalny, to znaczy tworzy on wyobrażenia wtedy, kiedy jest mu to z pewnego względu potrzebne”. (Maruszewski,2002;str 252). Z definicji wynika, że wyobraźnia jest zdolnością do tworzenia wyobrażeń. Jak podaje Maruszewski: „wyobrażenia są umysłowymi obrazami rzeczywistości, przypominającymi spostrzeżenia, tyle tylko, że pojawiają się pod nieobecność pewnego obiektu” (Maruszewski,2002).
Wyobrażenia mogą być odtwórcze i twórcze.
Wyobrażenia odtwórcze mają formę obrazów pamięciowych, obrazy te są mało wyraziste, powstają jako efekt spostrzeżenia jakiegoś przedmiotu. Oznacza to, że przedmiot przestał działać na nasze zmysły, nie widzimy go już, a pozostał jedynie ślad pamięciowy, obraz w naszym umyśle. Przykładem tego typu wyobrażeń są obrazy ejdetyczne. Są one dokładnym, wręcz fotograficznym odbiciem spostrzeżonego przedmiotu.
Według Habera obrazy ejdetyczne występują częściej u małych dzieci w wieku 7-14 lat niż u osób dorosłych.(Maruszewski,2002).
Wyobrażenia twórcze są to obrazy, które nie są odbierane własnymi zmysłami, powstają tylko i wyłącznie w umyśle twórcy. Powstają takie obrazy, które nie maja odniesienia do rzeczywistości (takie przedmioty czy postaci nigdy nie istniały, twórca nigdy się z nimi nie zetknął).
Przeprowadzono wiele badań, których celem było rozstrzygniecie, czy wyobrażenia są zjawiskami subiektywnymi, związanymi ze świadomością i umiejętnością posługiwania się językiem. Badania te wykazały, że nawet małe dzieci czy też zwierzęta posługują się wyobrażeniami
W procesie wyobrażania wykorzystujemy te same procesy przetwarzania informacji, jakie uczestniczą w spostrzeganiu. Istnieje jednak różnica, która polega na tym, że wyobrażenia pochodzą „ze środka” natomiast spostrzeżenia dochodzą do nas „z zewnątrz”.
Dzięki takiemu rozróżnieniu potrafimy oddzielić halucynacje od wyobrażeń.
W wyniku wielu badań stwierdzono, że wyobrażenia wpływają na pamięć. Dzieje się tak dzięki mechanizmowi podwójnego kodowania informacji. Polega to na tym, że informacje, które są przechowywane w dwóch różnych, niezależnych kodach będą lepiej zapamiętane, ponieważ mogą się one nawzajem uzupełnić. Pavio w swoich eksperymentach (Maruszewski,2002) wykazał, że słowa o dużym potencjale wyobrażeniowym są lepiej zapamiętywane.
Wyróżnia się trzy fazy procesu pamięciowego:
- zapamiętywanie,
- przechowywanie,
- przywoływanie.
W fazie zapamiętywania decydującą rolę odgrywają procesy kodowania, za pomocą których nowa informacja jest włączana do już istniejącej struktury wiedzy. Nęcka wyróżnia trzy typy kodowania w przypadku twórczości (E. Nęcka, 2002,str 68):
- kodowanie nietypowe które polega na nadaniu obiektowi niezwykłej „etykiety”
- kodowanie alternatywne polegające na przypisaniu kilku etykiet,
- kodowanie selektywne polegające na podaniu definicji danego obiektu uwzględniając tylko jedną, wybraną cechę.
Wyobrażenia są wykorzystywane jako środek mnemotechniczny. Spośród nich wyróżnia się:
- metodę miejsc, która polega na zapamiętywaniu informacji w pewien uporządkowany sposób,
- wyobrażenia interakcyjne mają na celu wyszukanie związków pomiędzy elementami, które nie są ze sobą powiązane,
- „słowa- wieszaki” to metoda, która wykorzystuje znany już nam tekst do tworzenia skojarzeń z lista informacji do zapamiętania.
Wyobrażenia odgrywają znaczącą rolę w procesie rozwiązywania problemów. Szczególną rolę wyobrażeń w matematyce podkreślił Hayes (Maruszewski, 20002). Stwierdził on, że dzieci podczas rozwiązywania zadań wykorzystywały niekonwencjonalne metody( operacja dodawania została zastąpiona operacja zaliczania „pałeczek”). Główna rolę odgrywały tutaj wyobrażenia wzrokowe.
Lubard i Getz połączyli wyobrażenia z procesami emocjonalnymi i twórczością. Wykazali oni, ze emocje odgrywają znaczącą rolę w tworzeniu metafor. Podstawą ich tworzenia jest zwrócenie uwagi na podobieństwa między problemem a „dziedziną śródłową” (Maruszewski, 2002;str 291)
Dorota Kubicka (1993) w badaniach nad aspektem twórczych metafor wykazała, że dzieci w wieku czterech lat łatwo wytwarzają metafory oryginalne, bardzo pomysłowe, ale tylko nieznaczna ich część cechuje się trafnością. Cecha charakterystyczną metafor małych dzieci jest ich różnorodność. Wraz z wiekiem dzieci tworzą metafory oryginalniejsze i bardziej trafne.
Wyobrażenia także zmieniają nasze stany emocjonalne. Wykorzystuje się je do przeróżnych technik relaksacyjnych.
4. Wybrane techniki stymulujące wyobraźnię twórczą.
W ostatnich latach pojawiło się wiele propozycji w postaci różnorodnych treningów stymulujących twórczość u dzieci i młodzieży.
Możliwości twórcze podlegają treningowi, można je rozwijać i udoskonalać poprzez użycie odpowiednich technik. Techniki te są dostosowane do wieku rozwojowego dziecka, jego możliwości na danym etapie rozwoju.
Istnieje pogląd, że najkorzystniejszym momentem oddziaływań w postaci treningu twórczości, jest wiek 13-17 lat. Jest to okres wczesnej adolescencji rozwoju biologicznego i społecznego. Młody człowiek w tym okresie życia poszukuje idei, którym mógłby być wierny i z którymi mógłby się identyfikować. Rozwój poznawczy osiąga poziom operacji formalnych, odwracalnych.
Dużą rolę w omawianym okresie zaczyna odgrywać wyobraźnia, która znajduje wyraz w marzeniach i wytśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśśkutków różnych działań, radzenie sobie z barierami i przeszkodami poznawczo-motywacyjnymi.
W niniejszej pracy przedstawię przykładowe techniki stymulowania wyobraśni twórczej, na bazie doświadczeń własnych z pracy z grupą dzieci 14-15 letnich. Technik jest bardzo wiele, pozwoliłam sobie na wybranie kilku reprezentatywnych.
Techniki, jakie wykorzystałam do pracy z dziećmi można podzielić na:
– techniki „rysunkowe”
– techniki „słowne”.
Do technik rysunkowych zaliczyłam:
1.Test „szkiców”
Dzieci dostają kartkę podzielona na kwadraty, w każdym kwadracie jest narysowane koło. .Zadanie polega na tym, aby uzupełnić te rysunki nowymi elementami w taki sposób, aby powstały nowe.
2. Test rysunków.
Na dwunastu polach umieszczone są figury. Należy wykonać rysunki traktując te figury jako ich początek.
3.Test Jellena Urbana.
Dzieci otrzymują kartkę, na której znajduje się duży kwadrat i kilka znaków. Dostają polecenie takie, że malarz nie dokończył rysunku i teraz oni, wykorzystując elementy, jakie nakreślił malarz mają ten rysunek dokończyć.
4. Polecenie: „Narysuj zglansowane tralinki”
5. Zaprojektuj „maszynę do tłamszenia pomysłów”
6.Narysuj pojęcie „Naga prawda”, „Klucz życia”
Do technik słownych zaliczyłam:
1. Test „Konsekwencje”
Inaczej „przewidywanie następstw”. Uczestnikom zadaje się pytanie:”Co by było, gdyby..”
„Co by było, gdyby ludzie stracili zmysł równowagi?”
„Co by było, gdyby ludzie mieli oczy na piętach?”
„Co by było, gdyby szkołą rządził owad?”
2.Testy „skojarzeń”
Dzieci dostają dwa słowa-hasła a zadanie polega na podaniu innego słowa, które kojarzy się z obydwoma słowami-bodźcami.
Schodek – ocena (stopień)
Szkoła – radio (dziennik)
3. Nowe zastosowania.
Dzieci wyszukują nowe, niekonwencjonalne zastosowania znanych przedmiotów.
„Sto zastosowań cegły”
4.”Kostka cukru byłaby rajem dla mrówek. Co i dla kogo mogłoby być takim rajem?”
Przykładowe odpowiedzi:
– wolność dla więźnia,
– jedzenie dla głodujących dzieci,
1. „Do czego to może służyć?”( pokazujemy dzieciom rysunek niekonwencjonalnego przedmiotu)
Przykładowe odpowiedzi:
- wazon na kwiatki,
- wieszak na pierścionki,
- domek dla chomika.
Płynność wyobraźni i myślenia to łatwość wytwarzania w krótkim czasie dużej liczby wytworów, takich jak słowa, wyrażenia, pomysły, rozwiązania
W zależności od materiału, jakim manipulujemy, wyróżnić można szereg zdolności dywergencyjnych, niezbędnych różnych rodzajach twórczości. W niektórych przypadkach twórca manipuluje głównie obrazami, w innych słowami czy symbolami. Przedstawione przeze mnie wytwory uczniów 13-14 letnich dobitnie świadczą o tym, że warto stymulować wyobraźnię twórczą.
5. Podsumowanie.
Czy istnieje potrzeba rozwijania wyobraźni twórczej u dzieci?
Starałam się w swojej pracy odpowiedzieć na to pytanie twierdząco.
Chciałabym przytoczyć kilka przykładów wskazujących na znaczący wpływ myślenia wyobrażeniowego u wybitnych twórców.
Francuski matematyk Jacques Hadamard, autor książki o psychologii odkryć matematycznych, pisał, że w jego umyśle pojawiają się najpierw wyobrażenia, a dopiero potem słowa. Obrazy umysłowe przybierały u niego charakterystyczną formę chmur.
Einstein rozwiązywał problemy fizyki posługując się obrazami wizualno-przestrzennymi
( odbył podróż po promieniu świetlnym w wieku 16 lat wykorzystując w tym celu wyobrażeniowy eksperyment myślowy i w ten sposób wykonał pierwszy krok do stworzenia teorii względności).
Wyobrażenia pojawiające się Marcelowi Proustowi miały charakter wizualno-przestrzenny, przypominały zmięte kartki papieru, które dopiero po włożeniu do wody nabierały właściwego koloru i kształtu. Ludvig van Bethoven w czasie tworzenia dzieł muzycznych dokonywał ciągłych transformacji wyobrażeń.
Przykładem konkretnego wizualnego myślenia jest przykład Nikoli Tesli, który przed skonstruowaniem maszyny sprawdzał jej wyobrażeniowy model. Wyobrażenia u Tesli były żywe, trójwymiarowe, a rozwiązania pojawiały się nagle w formie kinetyczno-wizualnych obrazów.
Zjawiskiem związanym z twórczością jest też efekt iluminacji, określany tez jako olśnienie.
Tego efektu doświadczyło wielu twórców, chociażby Kekule, któremu pojawiały się obrazy tańczących atomów, które po wielu latach połączyły się w cząsteczkę.
Jak wynika z powyższego znaczącą rolę w odkryciach nowych teorii, wynalazków odegrała wyobraźnia i wyobrażenia. Dlatego tez duże znaczenie w rozwoju zdolności związanych z posługiwaniem się obrazami umysłowymi ma wczesne podjecie tego typu aktywności. Ważnymi ćwiczeniami dla rozwoju tej właściwości są treningi w transformacji wyobrażeń. Ważne jest zatem jak najwcześniejsze kształcenie dzieci i młodzieży w zakresie posługiwania się i przekształcania obrazów umysłowych.