3. Wyobraźnia twórcza
Duże znaczenie dla rozwoju wyobraźni człowieka ma okres dzieciństwa, w którym w czasie zabaw z konkretnymi obiektami, a później ich wyobrażeniami kształtują się umiejętności w zakresie tworzenia obrazów. Rozwój wyobraźni związany jest z jakością i ilością spostrzeżeń oraz przeżytych doznań. Wyobraźnia rozwija się w wyniku mimowolnegoi świadomego zdobywania doświadczeń, uczenia się i kształcenia (Vygotski, 1982,1984).Wyobraźnia twórcza związana jestz wytwarzaniem obiektów lub idei, które posiadają cechy nowości. Zatem problem wyobraźni twórczej powinien być rozpatrywany zarówno w kontekście rozwoju procesów poznawczych jak i twórczej aktywności jednostki. Aby zrozumieć, co to jest wyobraźnia twórcza, proponuję przyjąć definicję wyobraźni, jaką podaje T.Maruszewski: Wyobraźnia jest zdolnością do tworzenia wyobrażeń, a w szczególności wyobrażeń twórczych. Ktoś kto ma bogatą wyobraźnię, potrafi tworzyć obrazy przedmiotów, z którymi nigdy się nie zetknął. Ta zdolność jest wykorzystywana przez człowieka w sposób intencjonalny, to znaczy tworzy on wyobrażenia wtedy, kiedy jest mu to z pewnego względu potrzebne (Maruszewski,2002;str 252). Z definicji wynika, że wyobraźnia jest zdolnością do tworzenia wyobrażeń. Jak podaje Maruszewski: wyobrażenia są umysłowymi obrazami rzeczywistości, przypominającymi spostrzeżenia, tyle tylko, że pojawiają się pod nieobecność pewnego obiektu Maruszewski,2002).
Wyobrażenia mogą być odtwórcze i twórcze.
Wyobrażenia odtwórcze mają formęobrazów pamięciowych, obrazy te są mało wyraziste, powstają jako efekt spostrzeżenia jakiegoś przedmiotu. Oznacza to, że przedmiot przestał działać na nasze zmysły, nie widzimy go już, a pozostał jedynie ślad pamięciowy, obraz w naszym umyśle. Przykładem tego typu wyobrażeń są obrazy ejdetyczne. Są one dokładnym, wręcz fotograficznym odbiciem spostrzeżonego przedmiotu. Według Habera obrazy ejdetyczne występują częściej u małych dzieci w wieku 7-14 lat niż u osób dorosłych.(Maruszewski,2002).
Wyobrażenia twórcze są to obrazy, które nie są odbierane własnymi zmysłami, powstają tylko i wyłącznie w umyśle twórcy. Powstają takie obrazy, które nie maja odniesienia do rzeczywistości (jakie przedmioty czy postaci nigdy nie istniały, twórca nigdy się z nimi nie zetknął).
Przeprowadzono wiele badań, których celem było rozstrzygniecie, czy wyobrażenia są zjawiskami subiektywnymi, związanymi ze świadomością i umiejętnością posługiwania się językiem. Badania te wykazały, że nawet małe dzieci czy też zwierzęta posługują się wyobrażeniami W procesie wyobrażania wykorzystujemy te same procesy przetwarzania informacji, jakie uczestniczą w spostrzeganiu. Istnieje jednak różnica, która polega na tym, że wyobrażenia pochodzą ze środka natomiast spostrzeżenia dochodzą do nas z zewnątrz.Dzięki takiemu rozróżnieniu potrafimy oddzielić halucynacje od wyobrażeń. W wyniku wielu badań stwierdzono, że wyobrażenia wpływają na pamięć. Dzieje się tak dzięki mechanizmowi podwójnego kodowania informacji. Polega to na tym, że informacje, które są przechowywane w dwóch różnych, niezależnych kodach będą lepiej zapamiętane, ponieważ mogą się one nawzajem uzupełnić. Pavio w swoich eksperymentach (Maruszewski,2002) wykazał, że słowa o dużym potencjale wyobrażeniowym są lepiej zapamiętywane.
Wyróżnia się trzy fazy procesu pamięciowego:
- zapamiętywanie,
- przechowywanie,
- przywoływanie.
W fazie zapamiętywania decydującą rolę odgrywają procesy kodowania, za pomocą których nowa informacja jest włączana do już istniejącej struktury wiedzy. Nęcka wyróżnia trzy typy kodowania w przypadku twórczości (E.Nęcka, 2002,str 68):
- kodowanie nietypowe które polega na nadaniu obiektowi niezwykłej etykiety
- kodowanie alternatywne polegające na przypisaniu kilku etykiet,
- kodowanie selektywne polegające na podaniu definicji danego obiektu uwzględniając tylko jedną, wybraną cechę.
Wyobrażenia są wykorzystywane jako środek mnemotechniczny. Spośród nich wyróżnia się:
– metodę miejsc, która polega na zapamiętywaniu informacji w pewien uporządkowany sposób,
– wyobrażenia interakcyjne mają na celu wyszukanie związków pomiędzy elementami, które nie są ze sobą powiązane,
– słowa- wieszaki -to metoda, która wykorzystuje znany już nam tekst do tworzenia skojarzeń z lista informacji do zapamiętania.
Wyobrażenia odgrywają znaczącą rolę w procesie rozwiązywania problemów. Szczególną rolę wyobrażeń w matematyce podkreślił Hayes (Maruszewski, 20002). Stwierdził on, że dzieci podczas rozwiązywania zadań wykorzystywały niekonwencjonalne metody(operacja dodawania została zastąpiona operacja zaliczania pałeczek). Główna rolę odgrywały tutaj wyobrażenia wzrokowe.
Lubard i Getz połączyli wyobrażenia z procesami emocjonalnymi i twórczością. Wykazali oni, ze emocje odgrywają znaczącą rolę w tworzeniu metafor. Podstawą ich tworzenia jest zwrócenie uwagi na podobieństwa między problemem a dziedziną (Maruszewski, 2002;str 291)
Dorota Kubicka (1993) w badaniach nad aspektem twórczych metafor wykazała, że dzieci w wieku czterech lat łatwo wytwarzają metafory oryginalne, bardzo pomysłowe, ale tylko nieznaczna ich część cechuje się trafnością. Cechą charakterystyczną metafor małych dzieci jest ich różnorodność. Wraz z wiekiem dzieci tworzą metafory oryginalniejsze i bardziej trafne.
Wyobrażenia także zmieniają nasze stany emocjonalne. Wykorzystuje się je do przeróżnych technik relaksacyjnych.